lekcje‎ > ‎

13. czasy przeszłe

Czasy przeszłe czasowników języka nowosłowiańskiego (NS) sa bardzo łatwe i regularne. Jest tylko jeden wzór odmiany dla wszystkich czasowników (z wyjątkiem tylko trzech czasowników nieregularnych). Ten wzór jest prosty, oparty na bezokoliczniku.


L-participium

Nowosłowiański (podobnie jak  mówione języki słowiańskie) tworzy czasy przeszłe z tzw. L-participium. Jest to specjalna nieodmienna postać przymiotnika odczasownikowego utworzona z bezokolicznika.
  1. L-participium (imiesłów czynny przeszły w języku polskim) jest utworzone od bezokolicznika przez zastąpienie zakończenia -ti zakończeniem -l (m.), -la (ż.), -lo (n.), -li (uniwersalna końcówka lm.).

  2. Czasowniki, których końcówka -ti łączy się z tematem bez pośrednictwa samogłoski (np. možti = móc,  pečti = piec, ...) mają temat utwardzony przez wsteczną palatalizację (e.g. z -č, -š, -ž na -k, -h, -g).

    Czasownik nieregularny byti (być) ma L-participium:  byl, byla, bylo, byli.

  3. Czasownik nieregularny iti (iść) ma L-participium:  išel, išla, išlo, išli.

  4. Czasownik nieregularny jasti (jeść) ma L-participium:  jadl, jadla, jadlo, jadli.

przykłady:

diela-ti → diela-l, diela-la, diela-lo, diela-li (robić, działać)
pisa-ti → pisa-l, pisa-la, pisa-lo, pisa-li (pisać)
vidie-ti → vidie-l, vidie-la, vidie-lo, vidie-li (widzieć)
peč-ti → pek-l, pek-la, pek-lo, pek-li (piec)
mož-ti → mog-l, mog-la, mog-lo, mog-li (móc)


czas przeszły prosty

Ten czas tworzymy bardzo podobnie jak L-participium.
  1. Czas przeszły prosty powstaje z bezokolicznika przez proste zastąpienie końcówki -ti następującym zakończeniami:

     ja 
    		 -h  my 
    		 -hom
     ty 
    		 -še  vy 
    		 -ste
     on, ona, ono 
    		     -še     
    		 oni 
    		 -hu

  2. Czasowniki, których końcówka -ti łączy się z tematem bez pośrednictwa samogłoski (np. možti = móc, pečti = piec, ...) mają do tematu dodaną samogłoskę -e-. (e.g. mož-e-h, mož-e-še, ..., peč-e-h, peč-e-še, ...)

  3. Czasownik nieregularny byti (być) odmienia się w czasie przeszłym prostym nastepująco:  bie-h, bie-še, bie-še, bie-hom, bie-ste, bie-hu.

  4. Czasownik nieregularny iti (iść) odmienia się w czasie przeszłym prostym nastepująco:  ide-h, ide-še, ide-še, ide-hom, ide-ste, ide-hu.

  5. Czasownik nieregularny jasti (jeść) odmienia się w czasie przeszłym prostym nastepująco:  jade-h, jade-še, jade-še, jade-hom, jade-ste, jad-ehu.

przykłady:

diela-ti → diela-h, diela-še, diela-še, diela-hom, diela-ste, diela-hu (robić)
pisa-ti → pisa-h, pisa-še, pisa-še, pisa-hom, pisa-ste, pisa-hu (pisać)
peč-ti → peč-e-h, peč-e-še, peč-e-še, peč-e-hom, peč-e-ste, peč-e-hu (piec)

zauważ:

Ten prosty czas przeszły jest bardzo podobny do czasów przeszłych w języku chorwackim, serbskim, czarnogórskim, macedońskim i bułgarskim. Są one natomiast niemal nieznane w zachodnich i wschodnich językach słowiańskich.


czasy przeszłe złożone:

1.czas przedteraźniejszy  

Jak napisano powyżej, w zachodnich i wschodnich językach słowiańskich nie używa się prostego czasu przeszłego (-hu, -še , ...). Zamiast niego używają złożonego czasu przeszłego, który tworzy się przez połączenie czasownika byti (być) w czasie teraźniejszym i L-participium w odpowiedniej osobowej formie (m. albo ż. albo n. albo lm..).

przykład:
dielati (robić) w czasie przeszłym złożonym
 jesm dielal/dielala/dielalo   robiłem, -am, -om
robił, -ła, -ło + jeśm*		   jesme dielali 
 robiliśmy, -łyśmy
robili, -ły + jeśmy*
jesi dielal/dielala/dielalo   robiłeś, -aś, -oś
robił, -ła, -ło + jeś*		 jeste dielali 
 robiliście, -łyście
robili, -ły + jeście*
je dielal/dielala/dielalo  robił, -a, -o
 sut dielali 
 robili, -ły

* zauważ, że około XIV wieku w języku polskim istniały jeszcze formy jeśm, jeś, jeśmy, jeście- zobacz Psałterz floriański
 
Jesi li pisala pismo?  Czy ty (ż.) pisałaś list?
Ne, on jest (lub je- krótka forma) pisal to pismo.  Nie, to on pisał (jest) ten list. (Bo weźrzał jest z wysokości świętej swe ...Psałterz floriański wiersz 20)


2.czas przedprzeszły

Jeśli używamy form przeszłych czasownika byti (być) zamiast teraźniejszych, to tworzymy czas przedprzeszły.

przykład:

Bieše li pisala pismo?  Czy ty byłaś (ż.) pisała (pisałaś) list?
Ne, on bieše pisal to pismo.  Nie, to on (był) pisał ten list
 

symetryczny układ czasu teraźniejszego i czasów przeszłych w języku nowosłowiańskim
 

Jeśli nie zakładamy uproszczonego systemu z jednym czasem przeszłym (albo prostym albo złożonym), możemy zdefiniować złożony symetryczny układ czterech czasów dla dwóch poziomów: teraźniejszego i przeszłego.
  1. czas terażniejszy (e.g. dielaju, dielaješ, ...) - jest to rzeczywiste, obecne działanie
  2. czas przedteraźniejszy (e.g. jesm dielal, jesi dielal, ...) - dotyczy innej dodatkowej czynności zachodzącej tuż przed czynnością w czasie teraźniejszym, ale pozostającą w zwiazku z nią. W języku polskim to po prostu czas przeszły
  3. czas przeszły prosty (e.g. dielah, dielaše, ...) - to jest jakieś działanie w przeszłości. Czas nie używany w języku polskim. 
  4. czas przedprzeszły (e.g. bieh dielal, bieše dielal, ...) - to jest inne dodatkowe działanie tuż przed działaniem w czasie przeszłym, ale pozostające w związku z nim. W języku polskim odpowiadu mu rzadko dziś stosowany czas zaprzeszły, używany tylko w wyjątkowych przypadkach, najczęściej w celu uzyskania określonego efektu anachronicznego i stylizacyjnego np. Jużem był wszedł do domu, gdy nagle rozpętała się zawierucha
 
przykład poziomu czasu teraźniejszego:
Hvalime Vas, že jeste razdielili otpad.  Dziękujemy Wam, że roździeliliście odpady. - dziękowanie = czas teraźniejszy, rozdzielanie = przedteraźniejszy.

ten sam przykład przenisiony do poziomu czasu przeszłego:
Hvalihom Vas, že bieste razdielili otpad.  Dziękowaliśmy Wam, że rozdzieliliście (byliście rozdzielili) odpady. - dziękowanie = czas przeszły prosty, rozdzielanie = czas przedprzeszły (zaprzeszły).

Jest oczywiste, że relacja między dziękowaniem i rozdzielaniem jest taka sama w obu przypadkach: rozdzielanie pierwsze, dziękowanie zachodzi potem.
Comments